De praedestinatione Eriugeny miało być jego głosem w kontrowersji wywołanej przez Gott- schalka z Orbais wokół predestynacji. Dzieło to, choć odrzucało poglądy Gottschalka na temat podwójnej predestynacji, spotkało się z ostrą krytyką i potępieniem. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy było niewątpliwie Eriugeny specyficzne rozumienie wolności woli, czemu przyjrzę się w innym tekście. Tutaj chciałabym się skupić na drugiej, istotnej przyczynie odrzucenia dzieła Eriugeny, którą był — jak sądzę — jego prescholastyczny projekt racjonalizacji wiary w duchu św. Augustyna, ale z zastosowaniem „metody” Boecjusza i Capelli. Wydaje się, że współcześni Eriugeny nie byli jeszcze gotowi na przyjęcie jego idei vera philosophia, która zarazemjest vera religio. Mistrzami Eriugeny byli tutaj Ojcowie Kościoła i jego intencją było kontynuowanie na swój własny sposób ich drogi zrozumienia wiary.

Artykuł podejmuje próbę scharakteryzowania trzech kluczowych kontrowersji doktrynalnych w epoce renesansu karolińskiego, mianowicie: sporu o Eucharystię, sporu o tzw. trina deitas oraz o predestynację. Trzon artykułu stanowi kontrowersja o predestynację, której głównym bohaterem był Gottschalk z Orbais. Artykuł referuje cztery węzłowe kwestie związane z tym problemem: (i) pojęcie Boga, (ii) rozumienie łaski, natury i wolnej woli, (iii) relacji przedwiedzy do predestynacji, (iv) nauki o Odkupieniu, tj. w szczególności stosunku sprawiedliwości do miłosierdzia. Tekst w przeważającej mierze jest próbą interpretacji tekstów z epoki, głównie Gottschalka z Orbais i jego adwersarza Hinkmara z Reims. We wnioskach artukuł wskazuje na trudności w dyskutowanym problemie i przedstawia perspektywę rozwiązania problemu w wiekach następnych.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie, po pierwsze, najistotniejszych faktów z biografii Leibniza; po drugie, miejsca filozofii Leibniza w ramach myśli filozoficznej wieku XVII; po trzecie, głównych trendów interpretacyjnych jego pism, czynnych do dzisiaj w literaturze histo- rycznofilozoficznej; po czwarte, podstawowych cech, które określą zarówno postawę filozoficzną Leibniza,jak też przyjęty przezeń sposób filozofowania.

Młodzieńcze dzieło Leibniza De arte combinatoria z 1666 r. opatrzone zostało na końcu „Dowodem na istnienie Boga”. Dowód ma charakter „matematyczny” ijest zbudowany zgodnie z wzorcem Euklidesowym. Dowód ten w 1982 r. został poddany przeze mnie próbie formalizacji logicznej. W niniejszym tekście, wykorzystując wyniki tamtej analizy, staram się na podstawie treści zawartych w wierszach dowodu pokazać,jakim pojęciem substancji posługiwał się Leibniz na użytek dowodu. Zostaje ponadto zrekonstruowana Leibnizjańska koncepcja całości i części orazjego metoda definicyjna Leibniza.

Przedmiotem artykułu są scholastyczne inspiracje zawarte w dyspucie metafizycznej De principio individui Godfryda Wilhelma Leibniza. Celem artykułujest, z jednej strony, rekonstrukcja stanowiska Leibniza dotyczącego zasady jednostkowienia, z drugiej zaś strony przedstawienie tekstów średniowiecznych autorów (Henryka z Gandawy, Piotra z Falco, Tomasza z Akwinu, Idziego Rzymianina, Henryka z Gandawy, Roberta Kilwardby’ego, Wilhelma Ockhama), do których poglądów Leibniz się odnosi, a które najczęściej znał z drugiej ręki. W swym młodzieńczym dziele Leibniz deklaruje, że zasada jednostkowienia ma być uniwersalna, to znaczy dotyczyć wszystkich rodzajów bytów oraz musi mieć charakter metafizyczny, a nie epistemologiczny. Indywidualność z kolei traktuje jako synonim jedności i różnicy. Opowiada się po stronie nominalizmu, odrzucając istnienie jakichkolwiek form bytów ogólnych, czy bytów o jedności słabszej niż numeryczna. W związku z tym odrzuca koncepcje, w których zasadę jednostkowienia stanowi: podwójna negacja, istnienie czy haecceitas, przyjmując rozwiązanie (bliskie tradycji Ockhama i odnosząc się do Suareza), według którego cała byto- wość (tota entitas) indywiduumjest zasadąjednostkowienia. W efekcie według niego rzeczjestjedno- stkowa po prostu, co sprowadza się do tezy, że jest jednostkowa dzięki swym subkomponentom bytowym, które same sąjednostkowe.

Teoria Leibniza na temat osobowej identyczności jest od dawna przedmiotem licznych sporów i rozbieżności interpretacyjnych. W niniejszym artykule zestawiam mój pogląd na temat tego, co faktycznie uważał Leibniz za podstawę bycia tą samą osobą z poglądem, który został sformułowany przez Margaret Wilson i Samuela Schefflera. Ich zdaniem Leibniz nie przedstawiał spójnej, jednolitej i przekonującej teorii osobowej identyczności. Jego stanowisko — jak utrzymują ci autorzy — zawiera w sobie zbyt wiele niekonsekwencji, aby można je było uznać za satysfakcjonujące rozwiązanie tego zagadnienia. Nie zgadzam się z tą opinią. W moim przekonaniu bardziej wnikliwy ogląd tekstów Leibniza pozwala stwierdzić, że nie ma podstaw do tak krytycznej oceny wyników Leibniza w kwestii osobowej identyczności. Artykuł składa się z dwóch części. W części pierwszej — korzystając z sugestii podanych przez Vailatigo, Thiela, Noonana i Bobro — staram się przedstawić główne argumenty przeciwko interpretacji Wilson i Schefflera. W części drugiej poruszam dwie kwestie. Najpierw omawiam powody, które Leibniz wymieniał celem uzasadnienia tezy, że osobowa identyczność wymaga zarówno ciągłości substancji, jak i ciągłości pewnych fenomenów psychologicznych. Następnie przedstawiam argumenty Leibniza na rzecz tezy, że tym, co ostatecznie nadaje identyczność osobie,jestjej substancjalna zasada, czyli dusza lub „ja”.

Artykuł poświęconyjest późnej Leibnizjańskiej koncepcji vinculum substantiale. W paragrafie 1 zarysowuję stary problem możliwości substancji złożonych. Jest ona odrzucona na gruncie Monadyzmu, któremu poświęcam paragraf 2. Niemniej w korespondencji Leibniza z Des Bosse- sem pojawiają się nowe myśli dotyczące substancji złożonych. Na scenę wchodzi vinculum substantiale, czyli realna zasada jedności, przetwarzająca agregaty monad w prawdziwe substancje (paragraf 3). W ostatniej części dostarczam systematycznej interpretacji vinculum.Zaczynam od tezy, że każda rzeczy złożona, która nie jest czystą mnogością przedmiotów, musi mieć dwie struktury: strukturę całość-części i strukturę podmiot-własności. W przypadku substancji ta druga jest ontycznie nadrzędna nad pierwszą. Vinculum jest podmiotem-własności (przypadłości), wyznaczającym taki sposób kompozycji, który czyni złożoną rzecz substancją. Ponieważ Leibniz ciągle uważał, że vinculum jednoczy niezależne (egzystencjalnie i co do działania) substancje, był skłonny oddzielać vinculum od zjednoczonych monad i ostatecznie pojął vinculum jako dodatkową, względnie niezależną substancję.

Przedmiotem niniejszego tekstu jest zasada racji w interpretacji G.W. Leibniza. Choć sam Leibniz nazywałjąprincipium grande swojej filozofii, tojednak nigdzie nie podał choćby zarysujej systematycznego wykładu. Celem mojego tekstujest taki skrótowy opis tej zasady. Tekst składa się z trzech zasadniczych części: w pierwszej podaję systematyczny wykład zasady racji ze szczególnym uwzględnieniem pojęciowej charakterystyki terminów „zasada” i „racja”, w drugiej prezentuję zasadę racji od strony jej genezy, wreszcie w części trzeciej szczegółowo omawiam trzy postaci zasady racji: zasadę racji dostatecznej, zasadę racji determinującej oraz zasadę racji uzasadniającej. Przyjmuję dwie główne tezy interpretacyjne: po pierwsze, właściwa wykładnia zasady racji wymaga uwzględnienia całościowego kontekstu filozofii Leibniza, tj. nie wystarcza (powszechne w literaturze przedmiotu) do jej systematycznego wykładu ograniczenie się tylko do jednego obszaru, np. logiki. Po drugie, ostateczną metodologiczną i heurystyczną podstawą zasady racji jest Leibniz- jańska metafizyka, w szczególności teologia naturalna.

W swej krytyce Locke’owskiego pojęcia percepcji, przedstawionej w Nouveaux essais, Leibniz zarzuca angielskiemu filozofowi, że nie uwzględnił istnienia “minute perceptions” i redukuje wszystkie operacje mentalne jedynie do sfery świadomości. Wydaje się jednak, że krytyka ta wynika z odmienności stanowisk filozoficznych—idealistycznej metafizyki i zdoroworozsądkowe- go empiryzmu—a nie z różnicy w rozumieniu samej percepcji. Przedstawiony przez obu filozofów psychologiczny opis procesu percypowania wydaje się być zaskakująco podobny, różnica zaś stanowisk ma charakter w dużej mierze terminologiczny, a spór wynika zarówno z faktu, że w przeciwieństwie do Leibniza Locke traktuje opis psychologiczny w sposób do pewnego stopnia autonomiczny i uniezależnia go od twierdzeń metafizyki.

Twierdzenie Leibniza, że świat, w którym żyjemy, jest najlepszym z możliwych, pozostaje w sprzeczności z naszym doświadczeniem i dlatego utrzymujemy, że ten świat stałby się lepszy, gdyby przynajmniej niektóre z jego cech i właściwości były inne. Leibniz protestował przeciwko takiemu stanowisku i argumentował, że każda zmiana tego świata uczyniłaby go gorszym albo wręcz niemożliwym. To jednak zdaje się przeczyć chrześcijańskiemu przekonaniu, że nasz świat jest skażony grzechem, ale u kresu czasu zostanie odnowiony, stając się rzeczywistością zbawienia, czyli najdoskonalszą z możliwych. W artykule uzasadnia się dwie tezy: (1) twierdzenie Leibniza nie pozostaje w sprzeczności z chrześcijańską tezą o zbawieniu, (2) twierdzenie Leibnizajest sprzeczne z ludzkim doświadczeniem świata, ponieważ jest rezultatem intelektualnej spekulacji opartej na fałszywym założeniu o adekwatności struktury umysłu ludzkiego względem umysłu Boga.

Celem niniejszego artykułujest próba przedstawienia i analizyjednego z najbardziej intrygujących i oryginalnych elementów filozofii prawa Leibniza — związku między miłością (amor, dilectio, caritas) i sprawiedliwością (iustitia) — głównie na podstawie wybranych fragmentów zElementa Iuris Naturalis (1669-1671) i przedmowy do Codex Iuris Gentium Diplomaticus (1693). Autorka prrezentuje charakterystykę owej ścisłej realacji (widocznej szczególnie w definicjach sprawiedliwości jako habitus amandi omnes i caritas sapientis) i stara się odpowiedzieć na pytanie o przyczyny tego związku, odwołując się do metafizycznych założeń oraz zasad Leibnizjańskiej filozofii. W odniesieniu do tych ostatnich autorka wyjaśnia również znaczenie związku między miłością a sprawiedliwością w filozofii prawa Leibniza jako części całego jego systemu filozoficznego.

W artykule zostały omówione kontakty naukowe polskiego matematyka i uczonego z zakonu jezuitów Adama Kochańskiego SJ (1631-1700) z Gottfriedem Wilhelmem Leibnizem. Jezuicki uczony i niemiecki filozof prowadzili rozległą korespondencję, w której omawiali szereg interesujących ich zagadnień naukowych i filozoficznych. Kochański był jednym z najwybitniejszych polskich uczonych XVII wieku ijako matematyk znany jest przede wszystkim z rozwiązania problemu kwadratury koła. W wymianie listowej między Kochańskim a Leibnizem dominują zagadnienia matematyczne. Uczeni omawiają problemy ówczesnej geometrii, szczególnie Kartezjusza, teorii szeregów, a zwłaszcza nowego rachunku różniczkowego odkrytego przez Leibniza. Ostatnie zagadnienie stanowi niezmiernie cenny aspekt współpracy między polskim matematykiem i niemieckim filozofem, albowiemjest to pierwsza wzmianka w polskim środowisku naukowym o odkryciu przez Leibniza (niezależnie od Izaaka Newtona) rachunku różniczkowego, który był przełomem w rozwoju nowożytnej matematyki i nowej fizyki. W korespondencji omawiane są także problemy mechaniki i grawitacji. Ważnym zagadnieniem jest dyskutowana w korespondencji kwestia maszyny liczącej do wykonywania podstawowych działań arytmetycznych, nad której konstrukcją samodzielnie pracowali Leibniz i Kochański. Polski uczony omawiał ze swoim korespondentem z Hanoweru konstrukcje różnych maszyn i urządzeń, w tym także perpetuum mobile. W listach obydwu uczonych obecne są też zagadnienia językoznawcze w kontekście prac Leibniza najęzykiem uniwersalnym. Stąd jego zainteresowanie językami ludów wschodnich zamieszkujących ziemie Rzeczypospolitej Obojga Narodów i państwa moskiewskiego. Kochański interesował się także alchemią, zwłaszcza możliwością wynalezienia nowych leków, szczególnie panaceum. Kwestię naukowej wartości alchemii omawiał ze swoim znakomitym korespondentem z Hanoweru. Kochański przedstawił w korespondencji swoje stanowisko w kwestii filozofii Arystotelesa. Jego opinia o niej jest dość krytyczna, albowiem ceni on Arystotelesa za precyzję w rozumowaniu i subtelność logiki, lecz zarzuca jego doktrynie brak kontaktu z rzeczywistością poprzez eksperyment i ograniczanie się w odkrywaniu prawdyjedynie do wykonywania operacji na pojęciach.

Artykuł rozważa możliwość stosowania procedury falsifikacji, która polega na testowaniu teorii przez konfrontację wyprowadzonych z niej hipotez z danymi empirycznymi, w badaniach nad kulturą, w szczególności podczas oceny wartości hipotez interpretacyjnych. Na falsyfikację, której — zdaniem K. Poppera i jego zwolenników — nauki przyrodnicze zawdzięczają swój sukces, patrzy się bardzo podejrzliwie, kiedy obiektem badań są znaczenia i wartości, a nie zjawiska materialne. Jeśli przez interpretację rozumieć rekonstrukcję znaczenia artefaktu, wówczas do oczywistych wyzwań, jakie pojawią się podczas falsyfikowania hipotez interpretacyjnych, należą wielość, niestabilność i zagadkowość (niejasny albo wewnętrznie sprzeczny charakter) znaczeń zawartych w artefaktach. Wszystko to wydaje się nie wykluczać możliwości rozpoznania jako błędnych hipotez interpretacyjnych, które w sposób wyraźny są sprzeczne z (wewnętrznie niesprzecznym) materiałem artefaktowym. Tak rozumiana falsyfikacja wydaje się niezbędna w kontekście edukacyjnym. Jednocześnie trzeba przyznać, że w praktyce (w przeciwieństwie do logicznej formuły, jaka leży u podstaw tej procedury) falsyfikacja nie jest kon- kluzywna, a trudności związane ze stosowaniem falsyfikacji jeszcze wzrastają, gdy badanym obiektem są znaczenia i wartości. Jest to jeden z powodów, dla których falsyfikacja w naukach humanistycznych (jak gdzie indziej) potrzebuje być uzupełniona przez inne procedury episte- miczne, podczas gdy status badań literackich czy historii filozofii byłoby najlepiej postrzegać jako częściowo poznawczy (i, o ile badania prowadzone w obrębie tych dyscyplin są empirycznie testowalne, także naukowy), a częściowo twórczy (artystyczny).

Dzięki zdobytej wiedzy filozoficznej Ludwik Borkowski widział problemy formalne w szerszym kontekście. Był w uprawianiu logiki kontynuatorem tradycji szkoły lwowsko-warszawskiej. Podejmował problemy podstawowe dla szeroko pojętej logiki oraz mające doniosłe konsekwencje filozoficzne, np. logiki nieklasyczne, teoria prawdy, metoda założeniowa, teoria konsekwencji, teoria definicji. Dbał o intuicyjną interpretację swych wyników logicznych, a samą logikę traktował jako naukę autonomiczną, która ma pełnić funkcję służebną wobec innych nauk. Choć nie pisał typowych dzieł filozoficzno-logicznych, dociekanie filozoficznych źródeł, inspiracji i konsekwencji wyników logiki towarzyszyło mu przez cały czas twórczej aktywności.

W niniejszym artykule analizujemy kilka prób przezwyciężenia antynomii dotyczącej Bożej przedwiedzy i ludzkiej wolności. Jeżeli założymy, że Bóg istnieje w czasie, wówczas musimy przyjąć przyczynowanie wstecz. Ponieważ rozwiązanie to nastręcza wiele trudności, rozważyliśmy stanowisko, według którego Bóg istnieje poza czasem. Jeżeli do teorii, w której przyjmujemy, że Bóg, który istnieje poza czasem i jest wszechwiedzący zastosujemy B-teorię czasu, wówczas, przynajmniej na pierwszy rzut oka, wydaje się narażamy ludzką wolność. Stąd zbadaliśmy, co stanie się w przypadku, gdy założymy niestandardową teorię czasu zwaną fragmentalizmem. Pokazaliśmy, że w tym przypadku możliwości przyjęcia koncepcji Boga, który istnieje poza czasem, są dużo bardziej obiecujące. Mamy tu zachowaną zarówno koncepcję ludzkiej wolności, jak i Bożą wszechwiedzę w stosunku do ludzkich wyborów, jeżeli zaakceptujemy tę metafizykę czasu. Koszt tego rozwiązania jest jednak bardzo wysoki. Z logicznego punktu widzenia mamy tu do czynienia z odrzuceniem zasady dwuwartościowości, z metafizycznego punktu widzenia natomiast rzeczywistość jest widziana fragmentarycznie oraz jest niespójna. Jeżeli natomiast ktoś jest gotowy na poniesienie takich kosztów, rozwiązanie to jest jednym z najbardziej obiecujących, jeśli chodzi o badania mające na celu poszukiwanie rozwiązań w stosunku do odwiecznego problemu pogodzenia Bożej przedwiedzy oraz ludzkiej wolności.

Antynomia przyszłych zdarzeń przygodnych jest tutaj pojmowana jako trylemat i składa się z (a) tezy o zamkniętej przeszłości, (b) tezy o otwartej przyszłości oraz przyjmującej różną postać (c) tezy o możliwości reprezentowania wszystkich zdarzeń w dowolnym czasie. Ta ostatnia teza może przyjąć postać zasady dwuwartościowości, tezy o wiedzy uprzedniej Boga lub inną postać. Różne wersje trzeciej tezy wyznaczają różne wersje antynomii przyszłych zdarzeń przygodnych. Antynomia została sformalizowana. Wykazano, że tezy (a), (b) oraz (c) tworzą zbiór sprzeczny, ale parami są niesprzeczne. Przedyskutowano możliwe rozwiązania antynomii. Pokazano, że są tylko dwa globalne rozwiązania: skrajny determinizm (fatalizm) oraz akceptacja retroaktywnych związków przyczynowych. To drugie rozwiązanie zostało zarekomendowane i opracowane.

Autor artykułu krytycznie analizuje sformułowaną przez Marcina Tkaczyka pseudoteorię przyszłych zdarzeń przygodnych (PFC) oraz proponuje własną eksplikację jej tez i terminów. Czyni to poprzez wprowadzenie operacyjnych definicji pojęć temporalnych i modalnych, rozróżnienie między determinacją kauzalną a determinacją funkcjonalną, rozważenie statusu zasady dwuwartościowości oraz zastąpienie tez Tkaczyka ich nowymi sformułowaniami. W rezultacie autor (przeciwnie niż jego Adwersarz) stwierdza, między innymi, że nie zachodzi sprzeczność między tezą o otwartości przyszłości a tezą o wszechmocy Boga, ponieważ sprzeczność ta zachodziłaby wyłącznie w przypadku kauzalnej, a nie (jak faktycznie jest) funkcjonalnej determinacji między prawdziwym zdaniem a faktem, którego ono dotyczy. Autor pokazuje również, że podawane przez Tkaczyka przykłady retroaktywnej przyczynowości nie stanowią właściwego rozwiązania tytułowej antynomii, ponieważ są one przykładami czynników, które co najwyżej zmieniają obraz przeszłości, a nie przeszłość samą.

Artykuł jest komentarzem do formalizacji antynomii futura contigentia w postaci (sprzecznej) teorii sformułowanej przez Marcina Tkaczyka w języku klasycznej logiki predykatów. Argumentuję w nim, że formalizacja ta posiada pewne kontrowersyjne, z punktu widzenia ontologii i semantyki formalnej, własności oraz sugeruję dwa sposoby melioracji niektórych z tych kontrowersji.

Artykuł omawia główne średniowieczne ujęcia zagadnienia przyszłych zdarzeń przygodnych (futura contingentia) z kilkoma uwagami na temat artykułu Marcina Tkaczyka „The antinomy of future contingent events” [„Antynomia przyszłych zdarzeń przygodnych”]. Podejście Tkaczyka wykazuje pewne podobieństwo do ogólnego obrazu poglądów Ockhama i Dunsa Szkota, z tą różnicą, że chociaż średniowieczni autorzy argumentowali za czasową koniecznością przeszłości, Tkaczyk jest sceptyczny wobec ogólej obowiązywalności tej konieczności. Zgodnie z poglądami teologicznymi Ockhama Bóg wiecznie posiada intuicyjną i niezmienną wiedzę o wszystkich możliwościach, a także o tym, czy zostaną one kiedykolwiek zaktualizowane, czy też nie (PANACCIO & PICHÉ 2010). Treść przedwiedzy Boga pozostaje przygodna, zanim dokona się wolny wybór, ponieważ wiedza Boga może być inna, podobnie jak wartość logiczna zdania dotyczącego tego wyboru. Podczas gdy Ockham utrzymywał, że zdarzenia przyszłe nie pociągają przeszłych ani teraźniejszych, jak przyczyna pociąga skutek, Tkaczyk broni takiego związku przyczynowego. Późniejsi myśliciele sądzili, że światło na tę kwestię rzuca doktryna scientia media; być może jest ona łatwiejsza do zrozumienia niż model retroaktywny, który — jak konkulduje Tkaczyk w swoim artykule — choć nie jest sprzeczny, jest trudny do wyobrażenia.

W części pierwszej artykułu wskazujemy i pokrótce omawiamy niektóre tezy zawarte w rozprawie Futura contingentia Marcina Tkaczyka, z którymi się solidaryzujemy w pełni lub w dużym stopniu. W drugiej części zastanawiamy się, czy rzeczywiście rozwiązanie problemu przyszłych zdarzeń przygodnych, zgodne z koncepcją Ockhama, jest jedynym możliwym rozwiązaniem dla problemu futura contingentia. Jako propozycję alternatywną proponujemy stanowisko zwane eternalizmem. Tezą główną eternalizmu jest, że Bóg istnieje poza czasem i że konieczność temporalna nie wyklucza przygodności zdarzeń w tym libertariańskiej wolności woli.