Με την ανακοίνωση αυτή εξετάζω την παρουσία του Spinoza στο έργο του Ψαλίδα Ἀληθής εὐδαιμονία του 1791. Ο σκοπός μου δεν είναι μόνο μία έρευνα πάνω στις πηγές, αλλά η μελέτη της λειτουργίας και της υφής των αναφορών στο έργο Ethica ordine geometrico demonstrata του 1677 του Spinoza. Κατά τον φθίνοντα δεκατοόγδοο αιώνα ο Spinoza εθεωρείτο, του-λάχιστον από μεταφυσικής απόψεως, ένας από τους πιό σκληρούς εχθρούς της χριστιανοσύνης. Η παρουσία του λοιπόν στο έργο Ἀληθής εὐδαιμονία του Ψαλίδα, γραμμένο για το ορθόδοξο κοινό των Βαλκανίων, είναι σημαντική σαν μέσο διάδοσης και κριτικής ορισμένων αντιλήψεων από την πλευρά του συγγραφέα. Το κείμενο θέτει δύο βασικά ερευνητικά ζητήματα: πρώτο, της φιλοσοφικής τοποθέτησης του Spinoza στους κριτικούς της Αποκάλυψης, δεύτερο, το ρόλο αυτών των αναλύσεων στη φιλοσοφία του έργου Ἀληθής εὐδαιμονία. Η ερμηνεία προσπαθεί, μέσω αυτής της ανάλυσης, να διερευνήσει το πρόβλημα της μεταφυσικής και θρησκευτικής κατάταξης του έργου του Ψαλίδα στο πανόραμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που έχει απασχολή-σει διάφορους ερευνητές και μεταξύ αυτών τον Κονδύλη και τον Νούτσο.

Η παρούσα ανακοίνωση αποτελεί μια απόπειρα ερμηνευτικής προσέγγισης της αρετολογικής θεωρίας του Βικέντιου Δαμοδού (1700–1754), σημαντικού Νεοέλληνα φιλοσόφου του Διαφωτισμού, ο οποίος, ακολουθώ-ντας την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, προσδίδει στο αρετολογικό ζήτημα ση-μαίνουσα θέση για τη συγκρότηση της ηθικής του φιλοσοφίας. Αυτό προ-κύπτει όχι μόνο από τη μελέτη του κατ’ εξοχήν ηθικού του συγγράμματος Σύνοψις Ηθικής Φιλοσοφίας αλλά και από το σύνολο σχεδόν του συγγραφι-κού του έργου, εκδεδομένου και ανέκδοτου. Ιδιαίτερα θα σχολιαστούν εδώ οι αντιλήψεις του περί αρετής ως γενικής αρχής, οι οποίες θέτουν τις βάσεις και το περίγραμμα της αρετολογικής του θεωρίας. Επίσης θα γίνει προσπάθεια να εξεταστούν οι πηγές που διαμόρφωσαν αυτές τις αντιλήψεις του, καθώς στα κείμενά του είναι διάχυτη η παρουσία της Αρχαίας Ελληνικής --άμεσα αρι-στοτελικής και έμμεσα πλατωνικής-- και της χριστιανικής ηθικής και επίσης κάποιων επιδράσεων της καρτεσιανής φιλοσοφίας. Θα δοθεί ωστόσο ιδιαί-τερη έμφαση στην επεξεργασία της εγκόσμιας ηθικής του χωρίς να προσεγ-γισθεί αυτή μεταφυσικά ή θεολογικά. Επομένως δεν θα σχολιαστούν οι θεο-λογικές αρετές που παραθέτει ούτε η μακαριότητα ως ηθικό τέλος, αλλά θα αναλυθούν οι απόψεις του περί αρετής ως μεσότητας, ως έξης και ως αγαθής πράξης.

Ο μύθος μιλά για την ανθρώπινη μοίρα κάτω από το ουσιαστικό της πρίσμα-μοίρα που είναι η συνέπεια της ομαλής ή ανώμαλης (δηλαδή της εξελικτικής) λειτουργίας του ψυχισμού. Ο ίδιος ο ήρωας και ο αγώνας του αντιπροσωπεύουν ολόκληρη την ανθρωπότητα - τη ιστορία της και την ακατάσχετη εξελικτική ορμή της. Ο αγώνας του ήρωα δεν είναι τόσο ένας ιστορικός αγώνας, όσο ένας ψυχολογικός αγώνας. Ο αγώνας αυτός δεν είναι μια πάλη ενάντια στο εσώτερο κακό που πάντα διακόπτει, ή τουλάχιστον επιβραδύνει, την ουσιαστική ανάγκη για εξέλιξη. Ο μύθος είναι λοιπόν μια κατευθυντήρια γραμμή ύπαρξης, μια μορφή που αποβλέπει στο αύριο, και όχι ένας απολιθωμένος θρύλος.

Στην παρούσα εισήγηση διερευνούμε την οντολογική υπόσταση του φαινομένου της μουσικής και αναπτύσσουμε προβληματισμούς σχετικά με το αν υφίσταται κάτι τέτοιο, μια που η μουσική δεν είναι εκτατή και δεν πρόκειται για φυσικό είδος. Προϋπόθεση για αυτό είναι η ύπαρξη ταυτότητας της μουσικής μέσα από την έννοια του “μουσικού έργου”. Εξετάζουμε την έννοια αυτή, έτσι όπως εμφανίζεται μέσα από τις πολιτιστικές συνθήκες και πρακτικές της εκάστοτε κοινωνίας, ως υποκείμενο αισθητικής εμπειρίας. Παρατηρούμε τις διαφορές σε σχέση με τους ήχους και τις απόψεις σχετικά με τη χρονική τοποθέτηση της απαρχής της έννοιας «μουσικό έργο» αλλά και τη σημασία της χρήσης της έννοιας αυτής ως στέρεο έδαφος για πρωτοπορίες και τομές (π.χ. το έργο “4’ 33’’” του John Cage). Βλέπουμε επίσης πώς η εμπειρία της ακρόασης και απόλαυσης της μουσικής ενέχει μεν υποκειμενική κρίση και πρόθεση, μας οδηγεί δε στην ανάγκη σύγκρισης, ταυτοποίησης και αναγνώρισης της μουσικής. Έτσι (μας οδηγεί) στην ανάγκη οντολογίας της μουσικής ως πρωταρχικό στάδιο σε κάθε σκέψη για τη μουσική και ως απαραίτητη στη συνειδητοποίηση της φύσης του μουσικού έργου, στον τρόπο ύπαρξης και στο κριτήριο ταυτότητάς του. Τέλος βλέπουμε πώς όλα αυτά οδηγούν στις θεωρίες οντολογίας του μουσικού έργου, το οποίο ως αφηρημένη ύπαρξη εξετάζεται ως “καθόλου” (πλατωνισμός και αριστοτελική θεώρηση) και ως “επιμέρους” (νομιναλισμός, τύπος-τεκμήριο και ιδεαλισμός).

Επιχειρείται να δειχθεί πώς η βούληση ενεργοποιείται σταδιακά σε συνάρτηση με το βαθμό εμφάνισης στο εσωτερικό πεδίο του γεγονότος, που μορφοποιεί τη σχέση της με το αντικείμενό της. Η βούληση νοείται ως μια δυναμική της επιθυμίας, η οποία διέπεται από μια νοηματική αυτοκατάφαση, που ιδιαιτεροποιεί τη σύνδεση με το αντικείμενο της επιθυμίας. Σε αναφορά με ένα αντίστοιχο παράδειγμα θεωρείται πως η συμπεριφορά της σχέσης του αισθητού με το εννοιακό στοιχείο κατά την ανάπτυξη του ψυχικού γεγονότος, προκαλεί τη στροφή της βούλησης στην προοπτική της εξωτερικής της πραγμάτωσης. Εξηγείται επιπλέον πώς η προαναφερόμενη σχέση, ως σύγκλιση των αισθητών μορφών με το αφηρημένο τους νόημα, εξελίσσεται σε τρία στάδια: της αφάνειας, της ημιφάνειας και της εμφάνειας. Αυτά τα στάδια, ως τροπές ενός κεντρικού εσωτερικού συμβάντος, εκφράζουν τους ποιοτικούς βαθμούς της βούλησης, η οποία με το σχηματισμό των τριών αντίστοιχων φάσεών της τείνει να ενεργοποιηθεί στην εξωτερικότητα.

Το κύριο θέμα της ανακοίνωσης είναι να διερευνήσουμε την υπόθεση της δίκης του Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Τα ερωτήματα που προκύπτουν από τη γενοκτονία των Εβραίων είναι πολύ σημαντικά και εμπίπτουν στο πεδίο της ηθικής. Τα ηθικά ζητήματα της υπόθεσης αυτής αφορούν το βασανισμό των ανθρώπων και τη στέρηση της ζωής. Ο κύριος στόχος αυτής της ανακοίνωσης είναι να υπογραμμίσει το ζήτημα της αξίας της ανθρώπινης ζωής. Ένα άλλο θέμα που προσεγγίζεται εδώ είναι το πού βρίσκονται ακριβώς τα όρια μεταξύ του καλού και του κακού στις ανθρώπινες πράξεις και υπό ποίες συνθήκες αναφύονται τα ολοκληρωτικά καθεστώτα.

Η παρούσα ανακοίνωση εξετάζει τα ηθικά και θεολογικά ζητήματα που εγείρει η πρακτική της παρένθετης μητρότητας, δηλαδή μια μορφή παρεμβατικής γονιμοποίησης. Όσον αφορά τα ηθικά ζητήματα ο προβληματισμός κινείται σε σχέση με τα κίνητρα των φυσικών γονέων και των «εντολέων», τους κινδύνους στην κοινωνική πορεία της ζωής του παιδιού (π.χ. περιπτώσεις άγαμων μητέρων ή ομοφυλόφιλων ζευγαριών), το δικαίωμα της παρένθετης μητέρας στην άμβλωση κ.ά. Όσον αφορά τα θεολογικά ζητήματα, αυτά σχετίζονται με την υποκατάσταση του φυσικού από το τεχνητό, τη διάσπαση της οικογενειακής συνοχής, την τύχη των περιττών εμβρύων και γενικότερα την ίδια την φύση του εμβρύου ως φορέα ζωής.

Το ογκώδες έργο του Γερμανού φιλοσόφου Χανς Γκέοργκ Γκάνταμερ (1900-2002) Αλήθεια και μέθοδος (Wahrheit und Methode, 1960) είναι ένα από τα πιο πολυσυζητημένα φιλοσοφικά έργα του 20ου αιώνα, καθώς θέτει σε νέα προοπτική το ρόλο που καλείται να επιτελέσει η ερμηνευτική στη σύγχρονη εποχή. Η καθολική ερμηνευτική που προτείνει, υπερβαίνει το ιδεώδες της αντικειμενικότητας, όπως αυτό διαμορφώθηκε κατά το Διαφωτισμό, και το αντίστοιχο μοντέλο του επιστημονισμού της μετανεωτερικής εποχής. Ωστόσο η κριτική που ασκεί στα παραπάνω μοντέλα δεν τον καθιστούν υπέρμαχο μίας ανορθολογικής και κατ’ επέκταση σχετικιστικής θεώρησης της ερμηνευτικής. Αυτό που ο Γκάνταμερ προτείνει είναι ένας τρίτος δρόμος, αυτός μεταξύ του προτάγματος για την αντικειμενικοποίηση της γνώσης και της ανάγκης για την κατάκτηση της αλήθειας. “Το πραγματικό μου ενδιαφέρον”, γράφει στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης του ΑΜ (Αλήθεια και μέθοδος), “ήταν και είναι φιλοσοφικό: όχι τί κάνουμε ή τι θα έπρεπε να κάνουμε, αλλά τί συμβαίνει σε εμάς πέρα και πάνω από τη βούλησή μας και τις πράξεις μας”. Ο Γκάνταμερ επιχειρεί να καθρεφτίσει το νόημα της ερμηνευτικής ως διάλογο μεταξύ του λόγου περί της αλήθειας και του λόγου περί της μεθόδου κατάκτησης της αλήθειας, καταδεικνύοντας πως το διαλέγεσθαι είναι η μόνη αληθής πραγματικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας.

Οι συνθήκες μετάπλασης και προσαρμογής του μύθου στις εκάστοτε ιστορικο-κοινωνικές παραμέτρους μεταβάλλουν δραστικά τη λειτουργία και τη φιλοσοφία του. Δεν προσεγγίζω, όμως, το μύθο ως δημιούργημα αποκομμένο από το ευρύτερο πολιτισμικό του πλαίσιο και την κοινωνική δυναμική που αυτό ενσωματώνει. Η προτεινόμενη θεώρηση του μύθου αποδίδει στο υβριδικό του υπόβαθρο τη δυνατότητα της διαρκούς νοηματοδότησης εννοιολογικών συσχετισμών εντός ενός ανοιχτού και σύνθετου σημειωτικού συστήματος. Η μετάβαση από τη διαμόρφωση της συλλογικής ταυτότητας μέσω του προφορικού λόγου στη συγκρότηση της ατομικά διαμεσολαβημένης σφυρηλάτησης της εθνικής συνείδησης μέσω της γραφής, σηματοδοτεί μία ουσιώδη μετάλλαξη της ιδιοσυστασίας της μυθικής σκέψης και της λειτουργίας που αυτή επιτελεί: ο μύθος εξακολουθεί να συνιστά συμπυκνωμένη φιλοσοφία αλληγορικών νοηματοδοτήσεων, αλλά έχει δρομολογηθεί οριστικά πλέον ο κατευθυνόμενος χαρακτήρας της κοινωνικής του δυναμικής. Είτε πρόκειται για πολιτικό, ιστορικό, κοινωνικό, θρησκευτικό, πολιτισμικό ή προσωπικό μύθο, ο μετα-νεωτερικός ‘κατασκευαστής’ δομεί τη μυθική εκδοχή που θεωρεί ενδεδειγμένη για τη συγκεκριμένη συγκυρία και της οποίας η αντοχή δοκιμάζεται στο χρόνο, υφιστάμενη ποικίλες τροποποιήσεις. Ουσιαστικά, η δυνατότητα εγχρονισμού του μύθου και επανεγγραφής του στα δεδομένα κάθε εποχής ή εθνικής πολιτισμικής ταυτότητας συναρτάται άμεσα με την ελαστικότητα της αναπροσαρμογής του στα σημασιολογικά ‘αντανακλαστικά’ του δέκτη: η διαδικασία ανατροφοδότησης του μυθικού υλικού από τα προσωπικά και συλλογικά βιώματα κάθε υποκειμένου, εγγυάται στο μύθο την επιβίωσή του από την αχλή της προϊστορίας μέχρι τα τεχνολογικά επιτεύγματα που κατασκευάζουν το μύθο της παντοδυναμίας τους, δεδομένου ότι του επιτρέπει να διαμορφώνει στις μέρες μας πολυτροπικά μηνύματα με ανοιχτό ερμηνευτικό ορίζοντα. Επομένως, ο μύθος δεν έρχεται κατά βάση αντιμέτωπος με τη λογική, αλλά καθίσταται φορέας μίας ανοιχτής διαδικασίας εκλογίκευσης των πραγμάτων χάρη σε εναλλακτικές ερμηνευτικές κατασκευές, δρομολογώντας μία ανορθολογική διαδικασία δόμησης και αποδόμησης.