Roczniki Filozoficzne

De praedestinatione Eriugeny miało być jego głosem w kontrowersji wywołanej przez Gott- schalka z Orbais wokół predestynacji. Dzieło to, choć odrzucało poglądy Gottschalka na temat podwójnej predestynacji, spotkało się z ostrą krytyką i potępieniem. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy było niewątpliwie Eriugeny specyficzne rozumienie wolności woli, czemu przyjrzę się w innym tekście. Tutaj chciałabym się skupić na drugiej, istotnej przyczynie odrzucenia dzieła Eriugeny, którą był — jak sądzę — jego prescholastyczny projekt racjonalizacji wiary w duchu św. Augustyna, ale z zastosowaniem „metody” Boecjusza i Capelli. Wydaje się, że współcześni Eriugeny nie byli jeszcze gotowi na przyjęcie jego idei vera philosophia, która zarazemjest vera religio. Mistrzami Eriugeny byli tutaj Ojcowie Kościoła i jego intencją było kontynuowanie na swój własny sposób ich drogi zrozumienia wiary.

A starting point of this paper is a consideration and confrontation of the various meanings of the term “will” formulated and discussed in twelfth century anthropology. A significant part of this historical research is devoted to such issues as the characteristics and specific activity of the human will, its relation to the whole domain of the desire, particularly that of the sensual desire, and especially the mutual — functional and hierarchical — relationship between will and reason as the cognitive faculty. On the ground of the critical and comparative analysis of the text-sources (including the works of Anselm of Canterbury, Bernard of Clairvaux, Hugh of Saint-Victor, as well as the collections of sentences of known and unknown authors), author of the paper explores the views of just mentionnned and other thinkers of this time on the belonging of the will to the domain of human rationality, on the participation of the intellect in the will’s decisions and choices, one the one hand, and on will’s autonomy and its possibility of self-moving, on the other. He focuses his scrutiny on how the twelfth century thinkers try to explicate a phenomenon of free choice or free decision and to answer to a questions concerning a proper subject, source, efficient cause or necessary and sufficient condition of the human freedom in the context of the medieval disputes between voluntarism and intellectualism in the domain of anthropology.

The paper deals with the fourteenth century theological discussion on the God’s and human free will. The dramatis personae are William of Ockham and Thomas Bradwardine. In his opus magnum entitled De causa Dei contra Pelagianum... Bradwardine recalls a quarrel between St. Augustine and Pelagius concerning free will, free choice and predestination. Considering yourself as the true Augustinian, Bradwardine accuses Ockham of being the Pelagian. The paper presents opinions of both English theologians against the background of Bradwardine critics of semi- pelagianism.

Harry Frankfurt’s concept of autonomy that has been acknowledged as one of the most important theories of autonomy underlines the essential role of a moral agent’s ability to reflect on herself and her life. The core element of the concept is the ability of a moral agent to formulate first as well as second order desires. Intriguing seems the fact that we can find the concepts referring to the complexity of the will and its first and second order acts already in medieval thought. In this paper I examine the development of the terminology and argumentation employed in these medieval concepts which analyze first and second order acts of the will as well as the subtle difference between various acts of the will. I focus on the concepts formulated until the first half of the 13th century pointing out to the terminology and arguments which became the point of departure for late medieval theories of the will.

The aim of the article is to present some aspects of Paul Ricreur’s thought, especially his reflection on the servile will. Firstly I present Ricreur’s philosophy of will (in the context of phenomenology of the voluntary and involuntary) and the concept of fallibility. Then I demonstrate the main aspects of Ricreurian rethinking and enlarging of Husserl’s phenomenology what leads to hermeneutic formula: the symbol gives rise to thought. Eventually, I argue that Ricreur’s hermeneutic phenomenology creates a specified anthropological view and understanding of the human condition. This understanding will later become a part of the ‘hermeneutics of the self.’

The aim of the article is to present and to compare the view on human freedom called hard incompatibilism with the contemporary Christian doctrine on human free will. Hard incompati- bilism claims that human free will understood both in a libertarian and compatibilist way does not exist. One stresses in the paper that there is a similarity between hard incompatibilism and Christian wisdom rooted in the Bible and this similarity consists in the fact that humans are deeply dependent in their existence on external conditions. Hard incompatiblism identifies that conditions simply as the external or physical world and Christian wisdom points to God as an ontological and axiological foundation of human being and prospects. However, one argues in the paper that the doctrine of human freedom and responsibility for sin and moral evil is a crucial part of the Christian theology and philosophy. Thus, the Christian doctrine is incoherent with hard incompatibilism. There is a proposal, put forth in the last part of the article, how one can reconcile metaphysical indeterminism — which is coherent with hard incompatibilism — with the libertarian doctrine on the human free will, which is coherent with the Christian view on the nature of human freedom.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie, po pierwsze, najistotniejszych faktów z biografii Leibniza; po drugie, miejsca filozofii Leibniza w ramach myśli filozoficznej wieku XVII; po trzecie, głównych trendów interpretacyjnych jego pism, czynnych do dzisiaj w literaturze histo- rycznofilozoficznej; po czwarte, podstawowych cech, które określą zarówno postawę filozoficzną Leibniza,jak też przyjęty przezeń sposób filozofowania.

Przedmiotem artykułu są scholastyczne inspiracje zawarte w dyspucie metafizycznej De principio individui Godfryda Wilhelma Leibniza. Celem artykułujest, z jednej strony, rekonstrukcja stanowiska Leibniza dotyczącego zasady jednostkowienia, z drugiej zaś strony przedstawienie tekstów średniowiecznych autorów (Henryka z Gandawy, Piotra z Falco, Tomasza z Akwinu, Idziego Rzymianina, Henryka z Gandawy, Roberta Kilwardby’ego, Wilhelma Ockhama), do których poglądów Leibniz się odnosi, a które najczęściej znał z drugiej ręki. W swym młodzieńczym dziele Leibniz deklaruje, że zasada jednostkowienia ma być uniwersalna, to znaczy dotyczyć wszystkich rodzajów bytów oraz musi mieć charakter metafizyczny, a nie epistemologiczny. Indywidualność z kolei traktuje jako synonim jedności i różnicy. Opowiada się po stronie nominalizmu, odrzucając istnienie jakichkolwiek form bytów ogólnych, czy bytów o jedności słabszej niż numeryczna. W związku z tym odrzuca koncepcje, w których zasadę jednostkowienia stanowi: podwójna negacja, istnienie czy haecceitas, przyjmując rozwiązanie (bliskie tradycji Ockhama i odnosząc się do Suareza), według którego cała byto- wość (tota entitas) indywiduumjest zasadąjednostkowienia. W efekcie według niego rzeczjestjedno- stkowa po prostu, co sprowadza się do tezy, że jest jednostkowa dzięki swym subkomponentom bytowym, które same sąjednostkowe.

Młodzieńcze dzieło Leibniza De arte combinatoria z 1666 r. opatrzone zostało na końcu „Dowodem na istnienie Boga”. Dowód ma charakter „matematyczny” ijest zbudowany zgodnie z wzorcem Euklidesowym. Dowód ten w 1982 r. został poddany przeze mnie próbie formalizacji logicznej. W niniejszym tekście, wykorzystując wyniki tamtej analizy, staram się na podstawie treści zawartych w wierszach dowodu pokazać,jakim pojęciem substancji posługiwał się Leibniz na użytek dowodu. Zostaje ponadto zrekonstruowana Leibnizjańska koncepcja całości i części orazjego metoda definicyjna Leibniza.

Artykuł poświęconyjest późnej Leibnizjańskiej koncepcji vinculum substantiale. W paragrafie 1 zarysowuję stary problem możliwości substancji złożonych. Jest ona odrzucona na gruncie Monadyzmu, któremu poświęcam paragraf 2. Niemniej w korespondencji Leibniza z Des Bosse- sem pojawiają się nowe myśli dotyczące substancji złożonych. Na scenę wchodzi vinculum substantiale, czyli realna zasada jedności, przetwarzająca agregaty monad w prawdziwe substancje (paragraf 3). W ostatniej części dostarczam systematycznej interpretacji vinculum.Zaczynam od tezy, że każda rzeczy złożona, która nie jest czystą mnogością przedmiotów, musi mieć dwie struktury: strukturę całość-części i strukturę podmiot-własności. W przypadku substancji ta druga jest ontycznie nadrzędna nad pierwszą. Vinculum jest podmiotem-własności (przypadłości), wyznaczającym taki sposób kompozycji, który czyni złożoną rzecz substancją. Ponieważ Leibniz ciągle uważał, że vinculum jednoczy niezależne (egzystencjalnie i co do działania) substancje, był skłonny oddzielać vinculum od zjednoczonych monad i ostatecznie pojął vinculum jako dodatkową, względnie niezależną substancję.

Teoria Leibniza na temat osobowej identyczności jest od dawna przedmiotem licznych sporów i rozbieżności interpretacyjnych. W niniejszym artykule zestawiam mój pogląd na temat tego, co faktycznie uważał Leibniz za podstawę bycia tą samą osobą z poglądem, który został sformułowany przez Margaret Wilson i Samuela Schefflera. Ich zdaniem Leibniz nie przedstawiał spójnej, jednolitej i przekonującej teorii osobowej identyczności. Jego stanowisko — jak utrzymują ci autorzy — zawiera w sobie zbyt wiele niekonsekwencji, aby można je było uznać za satysfakcjonujące rozwiązanie tego zagadnienia. Nie zgadzam się z tą opinią. W moim przekonaniu bardziej wnikliwy ogląd tekstów Leibniza pozwala stwierdzić, że nie ma podstaw do tak krytycznej oceny wyników Leibniza w kwestii osobowej identyczności. Artykuł składa się z dwóch części. W części pierwszej — korzystając z sugestii podanych przez Vailatigo, Thiela, Noonana i Bobro — staram się przedstawić główne argumenty przeciwko interpretacji Wilson i Schefflera. W części drugiej poruszam dwie kwestie. Najpierw omawiam powody, które Leibniz wymieniał celem uzasadnienia tezy, że osobowa identyczność wymaga zarówno ciągłości substancji, jak i ciągłości pewnych fenomenów psychologicznych. Następnie przedstawiam argumenty Leibniza na rzecz tezy, że tym, co ostatecznie nadaje identyczność osobie,jestjej substancjalna zasada, czyli dusza lub „ja”.

Przedmiotem niniejszego tekstu jest zasada racji w interpretacji G.W. Leibniza. Choć sam Leibniz nazywałjąprincipium grande swojej filozofii, tojednak nigdzie nie podał choćby zarysujej systematycznego wykładu. Celem mojego tekstujest taki skrótowy opis tej zasady. Tekst składa się z trzech zasadniczych części: w pierwszej podaję systematyczny wykład zasady racji ze szczególnym uwzględnieniem pojęciowej charakterystyki terminów „zasada” i „racja”, w drugiej prezentuję zasadę racji od strony jej genezy, wreszcie w części trzeciej szczegółowo omawiam trzy postaci zasady racji: zasadę racji dostatecznej, zasadę racji determinującej oraz zasadę racji uzasadniającej. Przyjmuję dwie główne tezy interpretacyjne: po pierwsze, właściwa wykładnia zasady racji wymaga uwzględnienia całościowego kontekstu filozofii Leibniza, tj. nie wystarcza (powszechne w literaturze przedmiotu) do jej systematycznego wykładu ograniczenie się tylko do jednego obszaru, np. logiki. Po drugie, ostateczną metodologiczną i heurystyczną podstawą zasady racji jest Leibniz- jańska metafizyka, w szczególności teologia naturalna.

Twierdzenie Leibniza, że świat, w którym żyjemy, jest najlepszym z możliwych, pozostaje w sprzeczności z naszym doświadczeniem i dlatego utrzymujemy, że ten świat stałby się lepszy, gdyby przynajmniej niektóre z jego cech i właściwości były inne. Leibniz protestował przeciwko takiemu stanowisku i argumentował, że każda zmiana tego świata uczyniłaby go gorszym albo wręcz niemożliwym. To jednak zdaje się przeczyć chrześcijańskiemu przekonaniu, że nasz świat jest skażony grzechem, ale u kresu czasu zostanie odnowiony, stając się rzeczywistością zbawienia, czyli najdoskonalszą z możliwych. W artykule uzasadnia się dwie tezy: (1) twierdzenie Leibniza nie pozostaje w sprzeczności z chrześcijańską tezą o zbawieniu, (2) twierdzenie Leibnizajest sprzeczne z ludzkim doświadczeniem świata, ponieważ jest rezultatem intelektualnej spekulacji opartej na fałszywym założeniu o adekwatności struktury umysłu ludzkiego względem umysłu Boga.

W swej krytyce Locke’owskiego pojęcia percepcji, przedstawionej w Nouveaux essais, Leibniz zarzuca angielskiemu filozofowi, że nie uwzględnił istnienia “minute perceptions” i redukuje wszystkie operacje mentalne jedynie do sfery świadomości. Wydaje się jednak, że krytyka ta wynika z odmienności stanowisk filozoficznych—idealistycznej metafizyki i zdoroworozsądkowe- go empiryzmu—a nie z różnicy w rozumieniu samej percepcji. Przedstawiony przez obu filozofów psychologiczny opis procesu percypowania wydaje się być zaskakująco podobny, różnica zaś stanowisk ma charakter w dużej mierze terminologiczny, a spór wynika zarówno z faktu, że w przeciwieństwie do Leibniza Locke traktuje opis psychologiczny w sposób do pewnego stopnia autonomiczny i uniezależnia go od twierdzeń metafizyki.

Celem niniejszego artykułujest próba przedstawienia i analizyjednego z najbardziej intrygujących i oryginalnych elementów filozofii prawa Leibniza — związku między miłością (amor, dilectio, caritas) i sprawiedliwością (iustitia) — głównie na podstawie wybranych fragmentów zElementa Iuris Naturalis (1669-1671) i przedmowy do Codex Iuris Gentium Diplomaticus (1693). Autorka prrezentuje charakterystykę owej ścisłej realacji (widocznej szczególnie w definicjach sprawiedliwości jako habitus amandi omnes i caritas sapientis) i stara się odpowiedzieć na pytanie o przyczyny tego związku, odwołując się do metafizycznych założeń oraz zasad Leibnizjańskiej filozofii. W odniesieniu do tych ostatnich autorka wyjaśnia również znaczenie związku między miłością a sprawiedliwością w filozofii prawa Leibniza jako części całego jego systemu filozoficznego.

W artykule zostały omówione kontakty naukowe polskiego matematyka i uczonego z zakonu jezuitów Adama Kochańskiego SJ (1631-1700) z Gottfriedem Wilhelmem Leibnizem. Jezuicki uczony i niemiecki filozof prowadzili rozległą korespondencję, w której omawiali szereg interesujących ich zagadnień naukowych i filozoficznych. Kochański był jednym z najwybitniejszych polskich uczonych XVII wieku ijako matematyk znany jest przede wszystkim z rozwiązania problemu kwadratury koła. W wymianie listowej między Kochańskim a Leibnizem dominują zagadnienia matematyczne. Uczeni omawiają problemy ówczesnej geometrii, szczególnie Kartezjusza, teorii szeregów, a zwłaszcza nowego rachunku różniczkowego odkrytego przez Leibniza. Ostatnie zagadnienie stanowi niezmiernie cenny aspekt współpracy między polskim matematykiem i niemieckim filozofem, albowiemjest to pierwsza wzmianka w polskim środowisku naukowym o odkryciu przez Leibniza (niezależnie od Izaaka Newtona) rachunku różniczkowego, który był przełomem w rozwoju nowożytnej matematyki i nowej fizyki. W korespondencji omawiane są także problemy mechaniki i grawitacji. Ważnym zagadnieniem jest dyskutowana w korespondencji kwestia maszyny liczącej do wykonywania podstawowych działań arytmetycznych, nad której konstrukcją samodzielnie pracowali Leibniz i Kochański. Polski uczony omawiał ze swoim korespondentem z Hanoweru konstrukcje różnych maszyn i urządzeń, w tym także perpetuum mobile. W listach obydwu uczonych obecne są też zagadnienia językoznawcze w kontekście prac Leibniza najęzykiem uniwersalnym. Stąd jego zainteresowanie językami ludów wschodnich zamieszkujących ziemie Rzeczypospolitej Obojga Narodów i państwa moskiewskiego. Kochański interesował się także alchemią, zwłaszcza możliwością wynalezienia nowych leków, szczególnie panaceum. Kwestię naukowej wartości alchemii omawiał ze swoim znakomitym korespondentem z Hanoweru. Kochański przedstawił w korespondencji swoje stanowisko w kwestii filozofii Arystotelesa. Jego opinia o niej jest dość krytyczna, albowiem ceni on Arystotelesa za precyzję w rozumowaniu i subtelność logiki, lecz zarzuca jego doktrynie brak kontaktu z rzeczywistością poprzez eksperyment i ograniczanie się w odkrywaniu prawdyjedynie do wykonywania operacji na pojęciach.

Artykuł próbuje zinterpretować sprzeczności dotyczącego Boga i człowieka, zawarte w pismach Mistrza Eckharta, jako rezultat egzystencjalnego poszukiwania zbawczej mocy. Moc jako taka ma ambiwalentną naturę. Z jednej strony jest mocą tego, co jest, z drugiej mocą (samo)przezwyciężenia (tego, co jest). Myśl Eckharta jest myślą egzystencjalną, obejmującą całego człowieka, łącznie z jego elementem nieświadomym. To wyjaśnia, dlaczego, szukając zbawczej mocy, mistyk nie do końca był świadomy ambiwalentnej natury mocy. Artykuł przedstawia, jak Eckhart, kierując się pragnieniem zbawczej mocy, akceptuje, a następnie przezwycięża kolejne ujęcia Boga i człowieka. Ukazane są trzy główne, funkcjonujące w studiach nad Eckhartem interpretacje jego sprzeczności („apofatyczna”, „edukacyjna” i „metodologiczna”) oraz argumenty przeciw ich trafności.

Bernard McGinn is widely considered the preeminent scholar of mysticism in the Western Christian tradition. He is a leading authority on the thought of the 14th-century mystic Meister Eckhart as well as on various issues concerning apocalypticism. His current long-range project is a six-volume history of Western Christian mysticism under the general title The Presence of God, five volumes of which have already been published. He is the Naomi Shenstone Donnelley professor emeritus of Historical Theology and professor of the History of Christianity at the University of Chicago Divinity School. This article aims to explain his understanding of mysticism, which has been described as integral. Instead of trying to define mysticism, B. McGinn prefers to discuss the term under three headings: mysticism as an element of religion, mysticism as a process and mysticism as an attempt to express a direct consciousness of the presence of God. In his theory of mysticism there appear four fundamental categories that organize the content of this paper, namely: context, process, presence and consciousness. Mysticism in his approach should be considered in its broad context as a part of a particular religion and fulfillment of a spirituality within the community of believers, as well as a developing spiritual process of individual existence. The term presence McGinn finds as most useful for grasping the unifying note in the varieties of Christian mysticism. On the other hand mystical consciousness has been found as a more precise and fruitful concept than the highly ambiguous term of mystical experience. Generally the essence of B. McGinn’s understanding of mysticism can be summarized in his own words as “Christian belief and practice that concerns the preparation for, the consciousness of, and the effect of what the mystics themselves have described as a direct and transformative presence of God.” Professor McGinn’s considerations on the mysticism covered in this presentation constitute a substantial contribution to a contemporary discussion on the nature of mysticism.

This article is seeks to outline several important themes of two medieval conceptions of final causality, whose authors are John Duns Scotus and Walter Chatton. The author focuses on three issues: (1) the arguments for natural teleology, (2) the ontological status of the end, (3) the status of God as a final cause. The aim of the analyses presented here is to show that many opinions presented by Duns Scotus and Chatton were undermining the previous scholastic vision of holistic teleology, which reached its most mature form in the thought of Thomas Aquinas — and in that way they have paved the way towards the modern critique of teleology.

We show that the modern cosmology appears to be the case of effective modeling similar to the Standard Model of particle physics (SM). In the study of the universe an important role is played by the physical theory from which the Standard Cosmological Model, allowing us to explain the properties of contemporary universe and its history, is derived. The Standard Cosmological Model includes the model of universe evolution (based on General Relativity) and SM. This paper discusses the scheme of the accelerated expansion of the universe in terms of today's dark energy and dark matter. We will examine the methodological features of such an explanation in the Standard Cosmological Model. We elaborate oscillating models of the Universe from the point of view of their structural stability. We show that this conceptual framework can be useful in describing relations between cosmological models LCDM (Lamda - Cold - Dark Matter Model) and CMD where epistemological emergence of specific properties is presented in terms of bifurcation and instability.